MIX. ΧΑΛΑΡΗΣ:Σήμερα η ανεργία “ταΐζει” την αδήλωτη εργασία..

ΟΜΙΛΙΑ ΜΙΧΑΛΗ ΧΑΛΑΡΗ
εκπροσώπου των «Κινήσεων Πολιτών για τη Σοσιαλδημοκρατία» στην εκδήλωση διαλόγου της Δημοκρατικής Συμπαράταξης με θέμα: «Ανάπτυξη, Δουλειές και Εργασιακά Δικαιώματα» (ξενοδοχείο ROYAL OLYMPIC).

Φίλες και φίλοι, Προοδευτικοί Πολίτες της Δημοκρατικής Συμπαράταξης,

Η Ελληνική Σοσιαλδημοκρατία ως τμήμα της Ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας με όχημα τη Δημοκρατική Συμπαράταξη προχωράει μπροστά.

Σήμερα ξεκινάμε την προσπάθεια  της θεμελίωσης της νέας ιδρυτικής σχέση της Δημοκρατικής Συμπαράταξης με τον κόσμο της παραγωγής και της εργασίας «κοινωνικοποιώντας» την Εθνική Κοινωνική Συμφωνία για Προοδευτικές Μεταρρυθμίσεις.

Παράλληλα θα πρέπει να αποκαταστήσουμε τον οικονομικό και κοινωνικό ρόλο των συλλογικών οργανώσεων της εργασίας. Οι κοινωνικοί εταίροι γίνονται «μέρος του παιχνιδιού» στο πλαίσιο αμοιβαίας εμπιστοσύνης και κοινών προσδοκιών.

Η σημερινή εκδήλωση βρίσκεται στην καρδιά των ραγδαίων εξελίξεων που συντελούνται στη χώρα μας και είναι μια άριστη ευκαιρία να τεθούν ερωτήματα, να ασκηθούν κριτικές και αυτοκριτικές, να ειπωθούν αλήθειες και τελικά να προσπαθήσουμε μέσα από μια ενοποίηση των κοινωνικών κυττάρων να κατανοήσουμε τι συμβαίνει, γιατί συμβαίνει, τι ακολουθεί και πώς πρέπει να το διαχειριστούμε σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.

Είναι η στιγμή να απεγκλωβιστούμε από το «εγώ» και να πραγματώσουμε το «εμείς». Γιατί μόνο όλοι μαζί, ο καθένας αναλογικά με τις δυνάμεις του, μπορούμε να αναχαιτίσουμε την κρίση. Μόνο όλοι μαζί μπορούμε να αποκαταστήσουμε την έννοια του δικαιώματος της εργασίας.

Η εργασία είναι δικαίωμα  προστατευόμενο από το Κράτος, που μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών και για την ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου αγροτικού και αστικού πληθυσμού. Εφόσον συμφωνούμε με το άρθρο 22 του Συντάγματός μας…. από εκεί πρέπει να ξεκινάνε όλα! Και εκεί να καταλήγουν. 

Η κρίση, όμως, έχει θίξει και αυτό το συνταγματικό δικαίωμα των Ελλήνων, το δικαίωμα στην εργασία. Η γνωστή κίνηση της στρουθοκαμήλου δεν βοηθάει. Εξάλλου, πλέον, το πρόβλημα έχει τόσο γιγαντωθεί που η όποια προσπάθεια να καλυφθεί, φαντάζει με μωρία. Οφείλουμε, όλοι, να δούμε το σήμερα όπως είναι, ώστε να αποφασίσουμε και να δουλέψουμε για το αύριο που θέλουμε.

Οι κόκκινες γραμμές που ξέβαψαν δεν βοήθησαν σε τίποτα. Αντιθέτως, ο στείρος αντιπολιτευτικός λόγος της σημερινής Κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ και το ανερυθρίαστο μοίρασμα υποσχέσεων, εγκλώβισε τους πολίτες σε ένα δρόμο που οδηγεί στον γκρεμό. Να θυμηθούμε τις υποσχέσεις τους για κατώτατο μισθό στα 751 ευρώ, για απαγόρευση των ομαδικών απολύσεων, για επαναφορά του Βέτο στον Υπουργό, για διπλασιασμό των επιδομάτων ανεργίας και πλήρη απασχόληση για όλους με κατάργηση κάθε μορφής ευέλικτης απασχόλησης!!! Τελικά όμως ο “βασιλιάς” ήταν γυμνός...

Τι κάνουμε σήμερα; Τι μπορούμε να κάνουμε; Αυτό είναι το ερώτημα. Η υγιής ανταγωνιστικότητα και η στήριξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας είναι ένα διαχρονικό ζητούμενο, το οποίο σαφέστατα εν μέσω κρίσης αποκτά πολλαπλασιαστική αξία.

Η δημιουργία θέσεων εργασίας μπορεί να προκύψει μέσα από μια υγιή επιχειρηματική δραστηριότητα. Σήμερα, ωστόσο, με τα υπάρχοντα δεδομένα φαίνεται να κυριαρχεί επί πάντων η ανεργία, η οποία λειτουργεί ως ισχυρός παράγοντας πίεσης, καθορίζοντας και αυτή ακόμη τη διαμόρφωση του εργασιακού περιβάλλοντος. Διότι η ανασφάλεια και οι αντικειμενικές δυσκολίες που προκαλεί η ανεργία συμπαρασύρουν μοιραία σε μια έκπτωση από πλευράς εργαζομένων του διεκδικητικού τους πλαισίου. Έτσι, βλέπουμε από τη μία όλο και περισσότερες επιχειρήσεις να επιλέγουν και από την άλλη όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι να αποδέχονται να ενεργοποιήσουν τις δυνατότητες που έχουν πλέον από τη νομοθεσία και να στραφούν στις νέες ευέλικτες μορφές εργασίας. Και δεν θεωρώ ότι πάσχει η νομοθετική κατεύθυνση με θέσπιση νόμων που φαίνονται φιλοεργοδοτικοί, αλλά στην ουσία στοχεύουν στην διάνοιξη δυνατοτήτων. Εξάλλου δεν πρόκειται – και αναφέρομαι στις ευέλικτες μορφές εργασίας- σε ένα μόρφωμα που εφευρέθηκε ειδικά για την κρίση και ειδικά για την Ελλάδα.  Θεωρώ, όμως, ότι το πρόβλημα έγκειται στη σύνδεση αυτών των μορφών εργασίας με την κρίση και στην χρήση τους σε μια εκτενή κλίμακα. Η αλόγιστη ενεργοποίηση δυνατοτήτων που θα έπρεπε ο εργοδοτικός κόσμος να τις αντιμετωπίσει ως μια εναλλακτική προοπτική και να τις χειριστεί ως ύστατη λύση και όχι ως μια ευκαιρία της στιγμής που δράττει με περισσή ευκολία, αυτή είναι η ουσία του προβλήματος. Στο όνομα του ανταγωνισμού δεν υπολογίστηκε σωστά  ο παράγοντας της γενικευμένης ανασφάλειας και πως δρα αυτός καταλυτικά στο όλο σύστημα, οδηγώντας ενδεχομένως και σε αντίθετα αποτελέσματα. Η απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων είναι ένας  σκόπελος ρευστότητας που προσαράξαμε πάνω της. 

Το θλιβερό αυτό τοπίο έρχεται να συμπληρώσει η έκπτωση και στην υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων, που παρακαλώ πιστέψατε ούτε αμελητέα είναι, ούτε δευτερεύουσα. Να σας διαβάσω ένα μικρό απόσπασμα από την έκθεση του ILO: «Κάθε 15 δευτερόλεπτα ένας εργαζόμενος χάνει τη ζωή του εξαιτίας ενός εργατικού ατυχήματος ή μιας επαγγελματικής ασθένειας. Κάθε 15 δευτερόλεπτα 160 εργαζόμενοι παθαίνουν εργατικό ατύχημα. Τι σημαίνει όμως αυτό; Σημαίνει ότι μέχρι τέλος της ημέρας σχεδόν 1 εκατομμύριο εργαζόμενοι θα πάθουν εργατικό ατύχημα. Σημαίνει ότι μέχρι το τέλος της ημέρας περίπου 5.500 εργαζόμενοι θα χάσουν τη ζωή τους εξαιτίας ενός ατυχήματος ή μιας ασθένειας που οφείλεται στην εργασία τους! Αρκεί να φανταστεί κανείς τους τίτλους των ειδήσεων, εάν 5.500 άνθρωποι σκοτώνονταν κάθε μέρα σε αεροπορικά δυστυχήματα!» Σε αυτό το εργασιακό τοπίο οι ελεγκτικοί μηχανισμοί χάνουν καθημερινά τον ρόλο και το αντικείμενό τους και η εξυγίανση της αγοράς εργασίας καθίσταται όνειρο απατηλό απλά ευσεβής πόθος.  Οι όποιες προσπάθειες έγιναν τα προηγούμενα έτη για ενίσχυση της Επιθεώρησης Εργασίας και των ελεγκτικών μηχανισμών, σήμερα έχουν αδρανοποιηθεί, με τους εργαζόμενους να αισθάνονται ότι παλεύουν αντιμάχονται ένα αόρατο θεριό! Όταν το 2009 μιλάγαμε για Διοικητική και Οικονομική Αυτοτέλεια του ΣΕΠΕ και ενοποίηση των ελεγκτικών μηχανισμών, πολλοί δεν καταλάβαιναν τη χρεία. Σήμερα όμως η κατάσταση, δυστυχώς, επαληθεύει την αναγκαιότητα... Σήμερα που η εξυγίανση της αγοράς εργασίας συναγωνίζεται σε δραματικότητα με δραματικά την έλλειψη αγοράς εργασίας... Σήμερα που η ανεργία “ταΐζει” την αδήλωτη εργασία!

Βεβαίως, η κρίση και οι συνέπειές της είναι ένα διεθνές πρόβλημα και δεν αφορά αποκλειστικά στη χώρα μας. Οι ευρωπαϊκές χώρες, στο σύνολό τους βιώνουν με έντονο τρόπο τις συνέπειες της κρίσης, χωρίς, βεβαίως το βάρος των παρενεργειών της να εκδηλώνεται σε όλες με την ίδια ένταση και τους ίδιους όρους. Καθοριστικής σημασίας ρόλο έχει για κάθε χώρα το αντιπροσωπευτικό σύστημα των εργαζομένων καθώς υπάρχουν ποικίλες διακυμάνσεις. Έτσι λοιπόν υπάρχουν χώρες όπου οι συλλογικές συμβάσεις είναι δυνατόν να καλύπτουν το 100% των εργαζομένων, ενώ σε ορισμένες άλλες οι κλαδικές ΣΣΕ καλύπτουν άνω του 80% των εργαζομένων (π.χ. Φινλανδία, Δανία). Στον αντίποδα υπάρχει μια δέσμη χωρών, κυρίως όσων εντάχθηκαν σχετικά πρόσφατα στην Ένωση, που το ποσοστό κάλυψης από τις ΣΣΕ είναι αρκετά χαμηλό (π.χ. 33% στην Ουγγαρία, 25% στην Βουλγαρία, 20% στη Λετονία). Η εικόνα αυτή αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα σε μια περίοδο έντασης της κρίσης όταν μάλιστα σε ορισμένες χώρες παρατηρείται και η σημαντική μείωση των υπογραφόμενων ΣΣΕ, όπως ενδεικτικά συμβαίνει στην Πορτογαλία όπου οι ΣΣΕ που συνάπτονται μειώνονται κατά 45% κατά την περίοδο της κρίσης. Θα λέγαμε, ωστόσο, ότι η οικονομική εικόνα των χωρών που δεν καλύπτονται επαρκώς από ΣΣΕ, είναι άκρως διδακτική ως απευκταία και θα πρέπει να συνυπολογίζεται σε κάθε συζήτηση που αφορά στις συλλογικές συμβάσεις εργασίας.

Μέσα σε όλο αυτό το πλαίσιο - αλλά και σε ένα μέρος που δεν εκτίθεται στην παρούσα ομιλία – υπεισέρχεται καθοριστικά ο ανθρώπινος παράγοντας. Τα δύο άμεσα εμπλεκόμενα κοινωνικά μέρη – οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι - είναι αυτοί που με τη στάση τους θα καθορίσουν την εξελικτική πορεία των εργασιακών σχέσεων στη χώρα μας.

Ο εργοδότης μπορεί όντως να αντιληφθεί όλες τις αλλαγές ως μια ευκαιρία να έχει ένα οικονομικό όφελος μη αναμενόμενο μέχρι πρότινος, στηριζόμενο σε έναν απορρυθμισμένο εργασιακό χάρτη και να κάνει αφειδώς και καταχρηστικά άσκηση όλων των δυνατοτήτων που του παρέχονται πλέον και νομοθετικά …… αλλά ακόμα και να θεωρήσει ότι μέσα σε αυτή τη δύσκολη κατάσταση θα μπορέσει ακόμα πιο άνετα έως ανεξέλεγκτα να καταπατήσει κάθε εργασιακή και ασφαλιστική νομοθεσία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εργοδοτική πλευρά μπορεί να αισθανθεί ότι βρίσκεται στη θέση του ισχυρού. Σαφώς, τα πράγματα δεν είναι έτσι.

Η υγιής επιχειρηματικότητα αναγνωρίζει τις πραγματικές ευκαιρίες ανάπτυξης της ανταγωνιστικότητας και η ίδια γνωρίζει ότι η προσπάθεια παρέλκυσης των διευκολύνσεων σε κανόνα θα αποβεί τελικά καταστροφική για το σύνολο της ελληνικής οικονομίας συμπαρασύροντας έτσι στο χάος και τις πιο υγιείς επιχειρήσεις. Διότι, αν επιχειρηθεί η κερδοσκοπία εις βάρος του εργατικού δυναμικού, είναι εύκολο να οδηγηθούμε σε πτώση της παραγωγικότητας, σε μη ποιοτικό αποτέλεσμα, αλλά και σε αποδόμηση του αγοραστικού δυναμικού της χώρας, κάτι που θα επιστρέψει εν ευθέτω χρόνω στους ίδιους τους επιχειρηματίες. Εξ αυτού, θέλω να πιστεύω ότι η εργοδοτική πλευρά, που αποτελεί βασικό κορμό της κοινωνίας, θα σταθεί πολύ ώριμα απέναντι στις συντελούμενες αλλαγές και θα ενεργοποιήσει το «τόσο – όσο», έτσι ώστε να αποδείξει και η ίδια ότι η δαιμονοποίηση κάποιων εκ των αλλαγών ήταν περιττή, καθώς τελικά επρόκειτο για χρηστικά εργαλεία χρησιμοποιούμενα κατά περίσταση και όχι γενικευμένα.

Σε παράλληλη τροχιά οι εργαζόμενοι, που βλέπουν να μεταβάλλεται ο εργασιακός χάρτης όπως τον είχαν γνωρίσει, καλούνται και – δέον είναι – να σταθούν με πνεύμα ομονοίας και με οξυμένη εργασιακή και ασφαλιστική συνείδηση απέναντι σε κάθε προσπάθεια που πλήττει τα δικαιώματά τους. Σημαντικό ρόλο εδώ έχει να η συλλογική εκπροσώπηση των εργαζομένων, η οποία, διερχόμενη και αυτή από ένα στάδιο αυτοκριτικής, το οποίο όλοι οφείλουμε να περάσουμε, μπορεί να αποτελέσει ένα ανάχωμα σε κάθε προσπάθεια εργοδοτικής αυθαιρεσίας.

Φυσικά σε όλο αυτό η Πολιτεία δεν επιτρέπεται να είναι απούσα.

Η Εθνική Κοινωνική Συμφωνία για Προοδευτικές Μεταρρυθμίσεις που εκπονείται από τη Δημοκρατική Συμπαράταξη αποφεύγει την αποσπασματικότητα των προτάσεων πολιτικής ανά θεματικό πεδίο και αναδεικνύει τη συνοχή και τη συμπληρωματικότητα των διαφορετικών μεταρρυθμίσεων (κυρίως στο φορολογικό και ασφαλιστικό σύστημα για την ελάφρυνση του μη μισθολογικού κόστους της εργασίας) που δημιουργούν ένα ενιαίο πλέγμα κινήτρων για την ενίσχυση και την προστασία της απασχόλησης. Στο ευρύτερο πλαίσιο αυτής της συζήτησης, επιπρόσθετα μπορούμε να δούμε:

-        Την  ανάληψη πρωτοβουλίας για τη θέσπιση εναλλακτικών συνδικάτων νέων εργαζομένων για την αποτελεσματικότερη προάσπιση των συμφερόντων των νεοεισερχομένων έναντι των φαινομένων εργοδοτικής αυθαιρεσίας.

-        Την αύξηση των κινήτρων (βλ. γενναίες φοροαπαλλαγές και κίνητρα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης) για την αμοιβαία επωφελή χρήση του εργοσήμου από ιδιώτες εργοδότες και εργαζομένους.

-        Τις δυνατότητες ελάφρυνσης ασφαλιστικών εισφορών: δικαιότερη κατανομή μη μισθολογικού κόστους μεταξύ επιχειρήσεων εντάσεως κεφαλαίου και εντάσεως εργασίας.

-        Ως γνωστόν η Ελλάδα δεν έχει άλλη επιλογή από το να προχωρήσει σε τέσσερις ριζικές ανατροπές σε θεσμικό, νομοθετικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο: Για την Κοινωνική Ανατροπή, στηρίζεται στην δημοσιοποίηση εθνικών, περιφερειακών και τοπικών καταλόγων "μαύρων" και "λευκών" επιχειρήσεων και φορέων (Black and White Lists), δηλαδή επιχειρήσεων και φορέων που επιδεικνύουν σεβασμό στην προάσπιση των εργασιακών σχέσεων, της υγείας και της ασφάλειας των εργαζομένων και σοβαρή Περιβαλλοντική Εταιρική Ευθύνη ή που, αντίθετα, αδιαφορούν. Η δημοσιοποίηση τέτοιων καταλόγων θα συμβάλλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση βαθιάς κοινωνικής συνείδησης σε κάθε καταναλωτή/χρήστη προϊόντων και υπηρεσιών οποιασδήποτε επιχείρησης, για την επιβράβευση του συνεπή εργοδότη και του περιβαλλοντικά ορθού και την τιμωρία του παρεκκλίνοντα εργοδότη και του περιβαλλοντικά αδιάφορου ή ζημιογόνου 

-        Την ενεργοποίηση της ηλεκτρονικής κάρτας εργασίας ώστε να αποτελέσει το βασικό μεθοδολογικό εργαλείο για την αντιμετώπιση του φαινομένου της αδήλωτης εργασίας, αλλά και γενικότερα της όποιας αυθαιρεσίας σε θέματα υπερωριών, αδειών κ.ά. Πρόκειται για μια on line διασύνδεση των ενταγμένων στο πρόγραμμα επιχειρήσεων – στοχεύοντας κυρίως στις επιχειρήσεις, που παρουσιάζουν αυξημένη παραβατικότητα - με ένα κεντρικό σύστημα, από το οποίο θα έχει ο επιθεωρητής του ΣΕΠΕ, ανά πάσα στιγμή, τη δυνατότητα να διασταυρώσει τις πληροφορίες που του χρειάζονται προκειμένου να έχει ένα πλήρη και αδιαμφισβήτητο ελεγκτικό αποτέλεσμα.

-        Τη συμπλήρωση των υφιστάμενων προγραμμάτων στήριξης της απασχόλησης με στοχευμένη ενίσχυση στις ομάδες με τον υψηλότερο κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Ειδικότερα, προτείνονται οι ακόλουθες δράσεις:

Ø  Πρόγραμμα «Άμεσης Δημιουργίας Θέσεων Εργασίας» για Οικογένειες χωρίς εργαζόμενους, Μονογονεϊκές και Πολύτεκνες Οικογένειες, με κοινωνικά και οικονομικά κριτήρια

                       Σε περιόδους οξύτατης οικονομικής ύφεσης όπου η ζήτηση εργασίας του ιδιωτικού τομέα                είναι σχεδόν μηδενική, ο δημόσιος τομέας είναι ο μοναδικός φορέας που μπορεί να                διαχωρίσει την κερδοφορία από την πρόσληψη των εργαζόμενων και μετατρέπεται σε                «προσωρινό εργοδότη της ύστατης προσφυγής». Η αποτροπή της δημιουργίας                προσδοκιών «μονιμοποίησης» μπορεί να διασφαλιστεί με την υπαγωγή των προγραμμάτων                αυτών στο θεσμικό καθεστώς που διέπει τα προγράμματα «αυτεπιστασίας» των ΟΤΑ, με                βάση ήδη υπάρχουσες πρόσφατες θεσμικές ρυθμίσεις. Η διαφάνεια στην επιλογή των                εργαζομένων εξασφαλίζεται αν ακολουθηθεί η διαδικασία κατάρτισης πινάκων υποψηφίων                με την συνεργασία του ΟΑΕΔ με το ΑΣΕΠ.

Ø  Άνεργοι άνω των 55 ετών

                       Η κοινωνική προστασία μέσω της απασχόλησης της ομάδας αυτής, που έχει ελάχιστες                πιθανότητες ένταξης στην αγορά εργασίας, θα μπορούσε να προωθηθεί με την διεύρυνση                της εφαρμογής προγραμμάτων σε φορείς του ιδιωτικού τομέα και ΟΤΑ για την απασχόληση                ανέργων που βρίσκονται στο στάδιο πλησίον της σύνταξης και δεν έχουν συμπληρώσει τις                προϋποθέσεις για τη συνταξιοδότησή τους από φορέα κύριας ασφάλισης, επειδή τους                υπολείπονται μέχρι 1500 ένσημα ή μέχρι πέντε (5) χρόνια για τη συμπλήρωση του ορίου                ηλικίας τους για τη συνταξιοδότησή τους.

Ø  Μακροχρόνια Άνεργοι με παρωχημένες ειδικότητες

                       Εφαρμογή προγραμμάτων «Δεύτερης Ευκαιρίας» για απολυμένους ανέργους είτε από                φθίνοντες κλάδους είτε με «παρωχημένες» ειδικότητες. Στο πρώτο στάδιο οι επιλεγέντες                άνεργοι συμμετέχουν σε τμήματα  συμβουλευτικής και επαγγελματικού προσανατολισμού                από εξειδικευμένα στελέχη. Στο δεύτερο στάδιο, θα παρακολουθήσουν το πρόγραμμα                κατάρτισης, το οποίο επιλέγεται με βάση τα αποτελέσματα της προσωπικής συνέντευξης                και του σχεδίου δράσης που έχει δημιουργηθεί για τον καθένα.

Ø  Απόκτηση Εργασιακής Εμπειρίας / Διεύρυνση της Μαθητείας για τους νέους

                       Η έλλειψη εργασιακής εμπειρίας αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια εισόδου των                νέων στην αγορά εργασίας.  Χαρακτηριστική είναι η έλλειψη ενός σύγχρονου και                συνεκτικού πλαισίου θεσμικών ρυθμίσεων που να ρυθμίζει συνολικά τα ζητήματα                πρακτικής άσκησης, εργασιακής εμπειρίας, μαθητείας, κλπ., τους όρους και τις                προϋποθέσεις, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των συμμετεχόντων, καθώς και τα όρια                με τις τυπικές μορφές απασχόλησης. Στο ίδιο πεδίο μπορεί να προωθηθεί η υποχρέωση της                προσφοράς θέσεων πρακτικής άσκησης για νέους με υψηλά προσόντα (πχ. σε ένα ποσοστό                5%) για όσες επιχειρήσεις είτε επωφελούνται από εθνικές ή κοινοτικές επιχορηγήσεις για                αναπτυξιακά έργα είτε και προσφέρουν υπηρεσίες στον δημόσιο τομέα

Ολοκληρώνοντας την εισήγησή μου, οφείλω να τοποθετηθώ υπέρ ενός συντονισμένου κεντρικού πολιτικού σχεδιασμού σε ένα πλαίσιο κοινωνικής συνοχής, το οποίο θα εστιάσει στους τρόπους ανάπτυξης, χωρίς προσχώματα που κάνουν την ανάπτυξη να φαντάζει μακρινό όνειρο.

Μπορεί αυτή τη στιγμή κάποιοι να αισθάνονται απογοήτευση, κάποιοι απελπισία, κάποιοι αγανάκτηση. Ωστόσο, δεν αρκεί αυτό.

Πρέπει να οραματιστούμε την αναγέννηση. Και έχοντας ένα όραμα – θέτοντας έναν στόχο - μπορούμε να παλέψουμε γι’ αυτόν.

Κλείνω, με την επισήμανση ότι η «προφανής» λύση δεν είναι και η ασφαλής λύση. Αυτή τη στιγμή, ακόμα και εν μέσω κρίσης, ο κοινωνικός διάλογος είναι η μόνη έξοδος διαφυγής και διάνοιξης δρόμου προς τα εμπρός.